Toverlantaarn - Fantasmagorie

Fantasmagorie

De Fantasmagorie was een zeer bijzondere toepassing van de toverlantaarn die ontstond aan het einde van de 18e eeuw. Deze fantasmagorische voorstellingen kunnen worden gezien als voorlopers van de huidige griezelfilm. Zij markeren ook het begin van een nieuwe periode in de geschiedenis van de toverlantaarn, waarin het publiek de voorstellingen ging bezoeken, zoals bij onze bioscoop, en de lantaarnisten niet langer naar de mensen toegingen.

Fantasmagorie, 1. het door optische middelen te voorschijn brengen van menselijke en andere figuren in een donker vertrek 2. spookachtige, aan de fantasie ontsproten voorstellingen.

Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal.

[Het woord komt uit het Grieks: phantasma, fantasie + agora, apparaat]

De Belgische uitvinder, natuurkundige en onderzoeker van de optica Etienne Gaspard Robertson was een van de eersten die een indrukwekkende griezelshow presenteerde met behulp van de toverlantaarn. In 1797 vond hij de volmaakte omgeving voor zijn optische geestenvoorstellingen in een verlaten klooster in Parijs, te midden van oude graftombes en afbeeldsels. De beelden werden geprojecteerd op een doorschijnend scherm dat tussen de lantaarn en het publiek was opgehangen, waardoor de lantaarn verborgen bleef voor de toeschouwers.

De bezoekers zagen angstaanjagende, ontstellende afbeeldingen op het scherm verschijnen, zoals skeletten, duivels, geesten en andere akelige gedaantes. De gedaantes op het scherm werden soms plotseling groter en groter, waardoor het leek alsof zij op de huiverende toeschouwers af renden, of zij krompen ineen om te verdwijnen in een lichtstip, waarbij de sidderende bezoekers onverwacht in een bijna volslagen duisternis werden gehuld.

Voor dat doel werd een toverlantaarn gebruikt die gemonteerd was op een verrijdbaar onderstel. Daardoor kon de lantaarn vanachter naar het scherm toe rijden, of er weer vanaf bewegen, om op die manier de geprojecteerde gedaantes te laten uitgroeien tot enorme reuzen, of te laten inkrimpen tot dwergen. Tengevolge van de variërende afstand tussen de lantaarn en de achterkant van het scherm zouden volgens de optische wetten de scherpstelling en de lichtintensiteit veranderen. Het apparaat was echter uitgerust met een ingenieuze automatische scherpstelling en belichtingsregeling om dit te compenseren. Een combinatie van raampjes, riemen, stangen, hefbomen en andere voorzieningen, gekoppeld aan de wielen van het onderstel, zorgde er voor dat de lens naar voren en naar achteren kon schuiven, waardoor altijd de juiste brandpuntafstand ontstond. Een masker met een driehoekige uitsnede kon voor de lens op en neer schuiven, waardoor de hoeveelheid licht steeds gelijk bleef terwijl de lantaren werd verplaatst.

Robertson noemde zijn verrijdbare lantaren een 'Phantascope'.

Het effect werd nog verhoogd door het gebruik van toneelmachines die het geluid konden laten horen van een rollende donder, doodsklokken en doordringende bovennatuurlijke klanken en ook rookwolken, mist en lichteffecten produceerden. Om de illusie te wekken dat de beelden daadwerkelijk bewogen op het scherm, schoof hij de meeste van zijn glasplaatjes heel snel na elkaar door zijn phantascoop. Robertson werd verder nog bijgestaan door wat assistenten die zich in de zaal rondbewogen met kleine lantaarns die zij op hun borst hielden. Daarmee werden dan nog wat, over de tombes en muren dansende, losse geesten en monsters aan de voorstelling toegevoegd.
Tijdens zijn shows schakelde hij vaak alle lichtbronnen uit om het publiek minutenlang in een totale duisternis te laten zitten. Robertson deed ook de deuren van het theater op slot, zodat niemand uit het publiek de show kon verlaten zodra deze was begonnen.

Robertson was een expert in het projecteren van portretten van overledenen tijdens zijn voorstellingen, vaak op speciaal verzoek van een ontroostbare relatie.

"Een jonge dandy vroeg of hij de vrouw die hij innig lief had gehad, terug kon zien en toonde een medaillon met een portretje aan de Fantasmagorist, die wat veren van een mus in een kolenvuurtje wierp, en verder een paar korrels fosfor en een dozijn vlinders. Na enige tijd werd een vrouw zichtbaar, met een onbedekte borst en loshangend haar, die naar haar vriend staarde met een droevige en zwaarmoedige glimlach."

Bron van de gekleurde afbeeldingen: Video-CD 'La Préhistoire du Cinema' van Infogrames.

Veel mensen waren zo overtuigd van de echtheid van zijn shows dat de politie de uitvoeringen tijdelijk stop liet zetten omdat ze geloofden dat Robertson in staat was de koning Lodewijk XVI weer tot leven te brengen. In 1799 kreeg Robertson opnieuw te maken met de wet. Hij moest een proces beginnen tegen zijn vroegere assistenten die met hun eigen fantasmagorie shows waren begonnen, waarbij ze zijn technieken gebruikten. Tijdens dit proces werd Robertson genoodzaakt zijn geheimen prijs te geven aan het publiek. Spoedig daarna werden er ineens overal in Europa en de United States fantasmagorie shows gegeven. De meeste daarvan waren echter niet zo zorgvuldig uitgewerkt als die van Robertson.

De met de hand geschilderde figuren op de lantaarnplaten van Robertson waren met zwarte verf omgeven waardoor ze, met de relatief zwakke lichtbronnen uit die tijd, beter uitkwamen. Nog steeds worden lantaarnplaatjes die met zwarte lak zijn opgevuld, wel fantasmagorieën genoemd.

	Robertson (oorspronkelijk Robert) werd in 1763 in het Belgische Luik geboren. De tombe waarin hij na zijn dood in 1837 werd bijgezet bevindt zich op de begraafplaats Père-lachaise in Parijs.
'Ik ben pas tevreden wanneer de toeschouwers trillend en huiverend hun handen ten hemel heffen of hun ogen bedekken uit angst voor de geesten en duivels die op hen af komen.'