Deel 3.

DEEL 1:
VERVAARDIGING VAN DE AFBEELDINGEN
Het begin
Schaduwbeelden
Handgeschilderde platen
Transparante verven
Kunstschilders
Productiemethoden
Onderwerpen
Decalcomanie
Plakplaatje
Serieproductie
Doe-het-zelf
Diapositieven
Natte platen
Woodburydruk
Levende figuren
Fotogrammen
Bijzondere methoden

DEEL 2:
ENKELVOUDIGE LANTAARNPLATEN
Gevat in houten panelen
Houtsoorten
Lange glazen
Omraming
Gebrek aan normalisatie
Cirkelvormige afbeelding
Panoramaglazen
Series
8,3 x 8,3 cm formaat
Wereldformaat
Series
Primus Junior Lecturers
Projektion für Alle
Begeleidende teksten
Ronde lantaarnplaten en andere formaten

Kircher bedacht al allerlei trucjes om zijn geprojecteerde schaduwbeelden te laten bewegen. Rond 1736 werden de eerste samengestelde, mechanisch beweegbare lantaarnplaten geconstrueerd. In het Latijnse boekwerk ‘Elementa Physices’ van de Nederlandse hoogleraar Pieter van Musschenbroek (1692-1761) vinden we beschrijvingen en afbeeldingen van dat soort platen. Waarschijnlijk werd hij geholpen door zijn broer Jan, die instrumentmaker was. De broers bedachten en fabriceerden verschillende mechaniekjes voor o.a. een draaiende beweging d.m.v. een snaar, of d.m.v. een trekstaafje, bevestigd aan het tweede glasplaatje waarop het te bewegen onderdeel van de afbeelding geschilderd was. Een op en neer beweging in de afbeelding werd mogelijk door aan het tweede glas een hefboompje te bevestigen. Deze platen werden in Duitsland ‘Hebelbilder’genoemd (Voorbeeld: een scheepje dat dobbert op de zee. Op het vaste glas was de zee geschilderd; op het beweegbare het schip.)

Beweegbare platen zijn in tal van uitvoeringen verschenen. Daar waren heel ingewikkelde bij, met meer dan twee glazen op elkaar die, door middel van een mechaniekje, ten opzichte van elkaar verdraaid konden worden. Er is zelfs een exemplaar bekend dat bestaat uit vijf platen over elkaar.

Naast platen met ronddraaiende of hefboombeweging waren er ook schuifplaten in velerlei uitvoeringen. Het bewegingseffect wordt hier verkregen door een tweede glas te verschuiven ten opzichte van het eerste. Het bewegende glas, of 'schuifglas', kan gedeeltelijk uit het houten frame worden getrokken, en weer terug worden geduwd. De veranderingen of bewegingen worden verkregen door beurtelings het ene of het andere deel van het onderwerp te maskeren, zoals bijvoorbeeld de positie van de arm van een politieagent die achter een hondje aanzit. Ook werd wel het ene deel van de voorstelling op het vaste glas aangebracht en het andere deel op het schuifglas. Zo kon men bijvoorbeeld de pupillen in de ogen van een boze schoolmeester heen en weer laten rollen.

Er waren ook afbeeldingen met voorbijtrekkende bewegingen, ook wel ‘enkelvoudige panoramische platen’ genoemd. Zij bestonden uit een tweetal glazen, waarvan het eerste voor het andere langs geschoven werd. Het frame met het vaste glas blijft onbewegelijk in de lantaarn terwijl het lange bewegende glas voorbij de lensopening wordt geschoven. Voorbeeld: Een plaat met de afbeelding van een kudde dieren of een stoet monniken werd tijdens de projectie langzaam over de achtergrondplaat, waarop het landschap was geschilderd,  geschoven.

We kennen ook nog de ‘veranderende beelden’ (Duits: Verwandlungsbilder). Dat waren glasplaten die tijdens de projectie zeer snel verwisseld werden. Door de traagheid van het oog ontstond dan, net als bij de film, een bewegingseffect (Zie ook: 'Schijven en trommels'). De gedeelten van de afbeelding die verwisseld moesten worden werden ook wel naast elkaar op één plaat aangebracht en snel heen en weer getrokken.


Overvloeiers (dissolving views):

Deze platen konden uitsluitend gebruikt worden op lantaarn met meerdere lenzen. De eerste dissolving views waren handgeschilderde plaatjes met daarop bijvoorbeeld een kerkje in een fraai zomers landschap, en op de tweede hetzelfde kerkje tijdens de winter. Door de twee beelden langzaam te laten overvloeien werd de overgang tijdens de seizoenen zichtbaar. Op de toverlantaarn was hiervoor vaak een mechaniek aangebracht dat de ene lensopening langzaam afsloot terwijl de tweede lens tegelijkertijd werd geopend. Het effect kon nog worden verhoogd door een ‘sneeuwval-apparaat’ te gebruiken, een houten plankje met een cirkelvormige uitsparing gelijk aan de bijbehorende lantaarnplaten. Een rolletje zwart papier met gaatjes kon, door middel van het draaien aan een slingertje, over de opening worden getrokken. Dit apparaat werd in een tweede toverlantaarn geplaatst, of voor de derde lens van de eerste, en zo konden tijdens het vertonen van de ‘winterplaat', de neerdwarrelende sneeuwvlokken uiterst suggestief worden nagebootst.


Chromatropen of kleurenwisselaars:

Een zeer bijzondere vorm van beweegbare platen is de chromatroop, in 1846 bedacht door Sir David Brewster. Twee met kleurmotieven beschilderde ronde glazen worden in de sponning van een houten plankje geplaatst. Beide glazen kunnen vrij ronddraaien ten opzichte van elkaar. Beide glazen zijn in een koperen kraag gemonteerd met een groot aantal verticale tandjes aan de rand, waardoor een soort tandwiel gevormd wordt. Een stalen as met een bijpassend tandwieltje aan het ene en een slinger aan het andere einde, is tussen de beide schijven geplaatst. Door nu aan de slinger te draaien werden de twee glazen in een tegenovergestelde richting t.o.v. elkaar rond gedraaid. Tijdens de projectie gaf dit een bijzonder fraai en verrassend effect, ongeveer gelijk aan een caleidoscoop. Er zijn ook chromatropen bekend met drie glazen en chromatropen die werden gemaakt door, net als bij een caleidoscoop, kleine kraaltjes en stukjes gekleurd glas tussen twee draaibare glazen schijven te plaatsen.

De Eidotrope was een soort chromatrope waarin tegen elkaar in draaiende schijven van geperforeerd metaal werden gebruikt, waardoor een patroon van heldere, wervelende witte stippen op het scherm verscheen. Gekleurde, transparante vellen werden gebruikt om de patronen kleur te geven.

Een zeer bijzondere variatie was de Cycloidotrope, een soort spirograaf. Een zwarte schijf van beroet glas draaide rond in de plaathouder, terwijl een naald op een arm een spoor schreef in het roet. Dit werd zichtbaar op het scherm als een heldere witte lijn die een regelmatig, geometrisch patroon volgde, dat steeds ingewikkelder werd. De arm kon worden versteld terwijl de schijf draaide, waardoor elkaar overlappende rosetten en gelijkvormige figuren ontstonden.